Teos Roma Tiyatrosu (güneyden görünüş) (Kadıoğlu, 2021, 286, Figür 126)
Güney Liman’a doğru yönlendirilmiş olan antik tiyatro, Akropolis’in güneyindeki tepenin (Kocakır) yamacına topoğrafyaya uygun olarak inşa edilmiştir. 86 m çapındaki cavea’sı ve sahne binası dahil kuzey-güney yönde 59,80 m genişliğiyle at nalı plana sahip tiyatro, Eski Yunan geleneğinde inşa edilmiştir. Ancak günümüze kadar yapılan arkeolojik çalışmalar, yapıyı Roma Dönemi öncesine tarihleyebilecek bir sonuca götürmemiştir. Teos’ta Roma Dönemi öncesinde bir tiyatronun varlığını kentte ele geçen çeşitli yazıtlar ile Dionysos Sanatçıları Birliği’nin MÖ 3. yüzyılın son çeyreğinde Teos’a yerleşmiş olması ortaya koyar. Bu erken dönem tiyatrosunun kesin olarak yeri bilinmemesine karşın karşın günümüze ulaşan tiyatronun tamamen Roma Dönemi yapısı olduğu açıktır. Daha erken olası tiyatro, Roma Dönemi tiyatrosunun batısındaki yamaçta aranmalıdır. Alt ve üst olmak üzere iki cavea’dan oluşturulmuş olan tiyatro orta ölçekli tiyatro grubuna dahildir ve yaklaşık 7.000 seyirci kapasitesine sahip olmalıdır.
MS 90’lı yıllarda yaşamış, Teos ve çevresinde yaptığı hayırseverliklerle tanınan Dionysos Tapınağı’nın baş rahibi Tiberius Claudius Philistes’in onuruna dikilen altı bronz heykele ait yazıtlı mermer kaidelerin tiyatroda bulunması, yapının banisi olduğu hakkında doğrudan bilgi vermese de tiyatronun ve sahne binasının iki katlı sütunlu cephesinin (scaneae frons) inşasına önemli mimari maddi katkı verdiği açıktır. Heykel kaidelerinde bulunan yazıtlar ile mimari bezeme stilistik olarak scaneae frons’un MS 1. yüzyılın sonlarına doğru inşa edilmiş olduğunu göstermektedir.
Yapı iki bölümlü cavea, orkhestra, sahne binası ve olasılıkla 2 katlı bir sütunlu sahne cephesinden (scaneae frons) oluşmaktadır. Cavea her iki uçtan yarım daireyi 6 derece aşan at nalı planlıdır. Alt cavea ve üst cavea yaklaşık 1 m genişliğinde bir koridor (diazoma) ve üst cavea’yı önden sınırlayan diazoma duvarı ile birbirinden ayrılmaktadır. Alt cavea 6 merdiven sırası (klimakes) ile 5 dilime (kerkides) ayrılmış ve doğal yamaca yaslanmaktadır. Üst cavea ise 11 merdiven sırası (klimakes) ile 10 dilime (kerkides) ayrılmış ve beşik tonozlu bir galeri (ambulacrum) üzerine inşa edilmiştir. Yaklaşık 3 m genişliğinde ve 4,5 m yüksekliğindeki tonozlu galeriden diazoma’ya çıkış 8 adet üzeri konik tonozla (vomitoria) ile sağlanmıştır. Oturma bölümlerini (kerkides) ayıran merdiven (klimakes) başlangıçlarındaki oturma basamakları şematik aslan pençesine sahiptir. Cavea’yı çevreleyen analemma duvarları payandalar ile desteklenmektedir. Güneye bakan düz analemma duvarları üst cavea’yı taşıyan beşik tonozlu galerinin kemerli girişleri ile ortadan ikiye bölünmektedir. Bu girişlerden analemma duvarına bitişik orkhestra’ya doğru yükselen bir merdiven sırası diazoma’ya bağlanmakta ve kemerli girişler ile birlikte yapıya ana girişleri (parodoi) oluşturmaktadır. Bu tür cavea girişleriyle Teos tiyatrosu diğer Anadolu Roma tiyatrolarından ayrılmaktadır.
Mermer kaplı orkhestra, cavea’nın ilk 3 oturma sırasının kaldırılması ile daha sonraki bir evrede derinleştirilmiştir. Cavea ile orkhestra’yı ayıran orkhestra duvarı 7 adet niş ile dekore edilmiştir. Orkhestra 1,56 m yüksekliğindeki bir pulpitum ile güneyden sınırlandırılmıştır. Roma Dönemi Anadolu Tipi sahne cephesine sahip olan sahne binası, düz devam eden 5 kapı ile bölünmüş bir ön duvara (scaenae frons) ve bu duvarın arkasındaki 6 mekândan (kulis) oluşmaktadır. Sahne binasının ön duvarından orkhestra’ya kadar olan 4,5 metrelik alan hem scaenae frons hem de sahne (pulpitum) için kullanılmıştır. Kazılarla ortaya çıkarılan çok sayıdaki mimari blok, sahne binası ön duvarının (scaenae frons) sütunlu ve en az iki katlı olduğuna işaret eder. Kazı çalışmalarında bulunan iki adet giyimli erkek heykel gövdesi çağdaş örneklerinde olduğu gibi scaenae frons’un sütunları arasında yer alıyor olmalıdır ve yapıyı yaptıran elit aile fertlerini temsil ettikleri düşünülebilir.
Teos ve yakın çevresi arkeolojik haritası (Kadıoğlu, 2021, 25, Harita 4)