Dionysos Kutsal Alanı Batı Temenos duvarı (batıdan görünüş)(Kadıoğlu, 2021, 203, Figür 77)

Teos’ta inşa edilmiş olan, Anadolu’daki en büyük Dionysos Tapınağı, Hellenistik Dönem kent surunun batı sınırında yer almaktadır. Augustus Dönemi’nin ünlü mimarı Vitruvius’a göre tapınağın mimarı Prieneli (Güllübahçe/Söke) Hermogenes’tir. Ion düzeninde, üç bölümlü olarak inşa edilmiş olan tapınak, alışılagelmiş bir plana sahip olmakla birlikte, tapınağı çevreleyen temenos duvarının trapez biçimli olması olağan dışıdır. Dionysos Tapınağı, kısa kenarlarında altı, uzun kenarlarında onbir sütun bulunan Ion düzeninde peripteral bir tapınaktır. Hermogenes’in eustylos ilkesine göre inşa edilen yapı iki sütunlu derin pronaosu ve iki sütunlu dar opisthodomosu ile Pytheos’un Priene’deki Athena Tapınağı’na çok benzemektedir. Tapınağı kuzey ve güneyde dor düzeninde, doğu ve batıda ion düzeninde stoalar çevrelemektedir.

E. Akurgal’a göre tapınak MÖ 2. yüzyılın ikinci dörtlüğünde inşa edilmiş olmalıdır. Ancak Y. Boysal ve B. Öğün tarafından sürdürülen kazılarda bulunan ve P. Herrmann tarafından yayınlanan III. Antiokhos’a (Büyük Antiokhos, MÖ 223-187) ilişkin yazıtın varlığı ve Hermogenes’in MÖ 3. yüzyılın son çeyreğine tarihlenmesi, bu dönemde tapınağın var olduğuna işaret etmektedir. Ayrıca tapınağın güneybatısında temenos içerisinde bulunan başka bir yazıt, Dionysos’un yanında tapınım görmesi kararlaştırılan Kral III. Antiokhos ile kız kardeşi Laodike onuruna yapılması gereken işlemlerin ayrıntılarını bildirmektedir. Laodike ile ilgili dinsel kurallar arasında, agoradaki bir çeşmenin Laodike’ye adanması ve bu çeşmeden akan suyun özellikle kurban törenlerinde, gelinlerin törensel düğün banyosunda kullanılması şartı yer almaktadır.

D. M. Uz, tapınakta yapmış olduğu çalışmalarla Hellenistik yapının tamamen yıkıldığını ve bugün ayakta duran tapınağın Augustus (MÖ 27-MS 14) ve Hadrianus Dönemi’ne (MS 117-138) ait olduğunu ileri sürmektedir. Ancak tapınak içerisinde ele geçen çok sayıdaki mimari blok ve tapınağa ait figürlü friz blokları, stilistik olarak Hellenistik Dönem’e tarihlenmektedir. Tapınakta sürdürülen kazılarda İmparator Hadrianus’un onurlandırıldığına dair yazıt parçaları ele geçmiştir. Ayrıca tapınağın doğusunda tespit edilen prooylon’da (anıtsal giriş kapısı) ele geçen yazıtlı arşitrav blokları, bu yapının ve muhtemelen tapınağa ait stoa’ların Augustus’un 12. konsüllüğünde inşa edildiğini göstermektedir.

Dionysos, Teos’ta olağandışı olarak setaneios (mahsul için “bu yıla ait” anlamında kullanılan bir sözcük) ek adıyla anılmıştır.

Teos ve yakın çevresi arkeolojik haritası (Kadıoğlu, 2021, 25, Harita 4)