DIONYSOS KUTSAL ALANI

Dionysos Kutsal Alanı Batı Temenos duvarı (batıdan görünüş)(Kadıoğlu, 2021, 203, Figür 77)

Üzümün, şarabın ve tiyatronun tanrısı olarak kabul edilen Dionysos’a adanmış bu kutsal alan Teos Antik Kenti’nin en önemli yapısıdır. Kutsal alan içerisinde bulunan görkemli tapınak Teoslular için Dionysos’un önemini yansıtmaktadır. Hellenistik Dönem’in ünlü mimarı Hermogenes’e atfedilen bu tapınağın önemi Roma Dönemi’nin önde gelen mimarlarından Vitruvius’un mimarlık üzerine yazdığı kitaplarda bahsetmiş olmasından kaynaklanmaktadır. Kutsal alan Dionysos’a tapınımın yanı sıra bu külte ait bayram ve şenliklerin de kutlandığı bir alan olmuştur. Kutsal alan merkezindeki bir tapınak, kutsal alanı çevreleyen temenos duvarlarına bitişik revaklar (stoa), tapınağın önündeki altar ve kutsal alana ana girişi sağlayan ana giriş kapısından (propylon) oluşmaktadır.

Kutsal alanın merkezindeki anakaya üzerinde yükselen tapınak İon düzeninde inşa edilmiştir. Doğu-batı ekseninde ve girişi doğu’dan olacak şekilde inşa edilmiş olan tapınağın merkezinde kült heykeline ev sahipliği yapan Naos/Cella bulunmaktadır. Naos’u tek sütun sırası (peristasis) çevrelemektedir. Kısa kenarlarında 6, uzun kenarlarında 11 sütununa ek olarak ön odada (pronaos) ve arka odada (opisthodomos) ikişer sütun ile birlikte tapınak 36 sütunlu peripteral bir plana sahiptir. Tapınak, girişinin olduğu doğu tarafında 12, diğer yönlerinde ise 5 adet basamaktan oluşan krepidoma ile Kutsal Alanın zemininden yükseltilmiş bir platform üzerinde yer almaktadır. Bu haliyle tapınak 22,75m eninde ve 42,25m uzunluğundadır.

İon düzeninde inşa edilen Dionysos Tapınağı’nın cephe mimarisi Attik-İon kaideler üzerine oturtulmuş 24 yivli ve İon başlığı ile taçlandırılmış sütunlar üzerinde yükselmektedir. Sütunların üzerindeki üç kademeli (fascia) arşitravlar bu sütunları birbirine bağlamakta ve Dionysos’un onuruna kutlanan bayram şenliklerinin tasvir edildiği figürlü friz sırasını taşımaktadır. Friz sırası tapınak çevresi boyunca dolanmaktadır ve figürler giriş kapısının ortasında buluşacak şekilde yönelmiştir. Friz sırasının üzerinde sırasıyla diş sırası, geison ve aslan başı biçiminde çörtenlerin bulunduğu sima (saçaklık) sırası ile cephe kompozisyonu sonlandırılmıştır. Beşik çatı ile üzeri kapatılan tapınağın doğuya ve batıya bakan kısa cephelerinde üçgen alınlığa sahiptir. Alınlıklarda heykel bulunmamaktadır. Alınlıkların köşelerinde ve tepelerinde zengin bitkisel bezemeli akroterler yer almaktadır. Köşe akroterleri ortada bulunan bir Nike ve her iki yanında ona eşlik eden panter figürlerinden oluşmaktadır.

Tapınağın inşa süreci büyük olasılıkla iki evrede gerçekleşmiştir. MÖ 220’li yıllarda Pronaos, Naos ve Opisthodomos’tan oluşan Cella inşa edilmiş olmalıdır. Mimar Hermogenes ancak krepidoma, cella duvarları ile ön (pronaos) ve arka odada (opisthodomos) yer alan ikişer sütunun tamamlandığını görebilmiştir. Hermogenes’in tasarladığı tapınak, MÖ 3. yüzyılın son çeyreğinde ancak yüksek bir podyum üzerinde yükselen ön ve arkasında ikişer sütun bulunan küçük bir tapınak olarak (amphidistyl in antis) tamamlanabilmiştir. İmparator Hadrianus döneminde (MS 117-138) ise tapınağı çevreleyen çevre (peristasis) sütunları eklenerek peripteral planlı bir tapınak olarak inşa süreci tamamlanmıştır. Bunlara ek olarak İmparator Augustus döneminde (MÖ 27 – MS 14) kutsal alanı çevreleyen temenos stoalarının inşası devam etmiş altar yenilenmiş ve kutsal alanın ana giriş kapısı (propylon) eklenmiştir.

Kutsal alanı çevreleyen yamuk planlı temenos duvarlarının önünde stoalar bulunmaktadır. Temenosun uzun kenarlarını oluşturan Kuzey Stoa ve Güney Stoa Dor düzeninde, Batı Stoa Dor ve İon öğelerin bulunduğu karışık düzende, Doğu Stoa ise tapınağın düzeninde olduğu gibi İon düzeninde inşa edilmiştir. Tapınağın doğusunda, kutsal alanın giriş seviyesinden beş basamaklı bir krepidoma ile yükseltilmiş terasta Dionysos Altar’ı yer almaktadır. Altar ile tapınağın Doğu krepidoması arasında tören alanı bulunmaktadır.

Kutsal alana ana girişin sağlandığı Propylon yapısı Doğu Stoa’ya dıştan bitişik konumda ve 7 basamaklı bir krepidoma ile yükseltilmiş platform üzerinde yer almaktadır. U plan şemalı ve tek katlı Propylon’un üst yapısı Attik-İon kaidelere oturtulmuş 24 yivli ve Korinth tarzı başlıklara sahip sütunlar ile taşınmaktadır. Sütunların üzerinde her iki kanattan başlayıp merkeze doğru yükselen bir üçgen alınlık kısmı yer almaktadır. Latince yapı yazıtı ile propylon, MÖ 3 yılına tarihlenmiştir. Mimari dekorasyonun stilistik özellikleri de bu tarihlemeyi desteklemektedir.